Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie,
Że ci ze złota statuę lud niesie,
Otruwszy pierwej…
Cyprian Kamil Norwid
Śmierć Sokratesa, za sprawą jego ucznia Platona, stała się jednym z najbardziej znanych wydarzeń w historii starożytnej. Proces słynnego filozofa, mimo upływu prawie dwóch i pół tysiąca lat, nadal jest przedmiotem badań i dociekań. Dotyczą one także kwestii czym tak naprawdę go otruto, czy mówiąc precyzyjniej, do czego wypicia go zmuszono.
Platon, opisując ostatnie chwile Sokratesa w swym dziele pod tytułem Fedon, nie podaje nazwy trucizny, jednak inne historyczne przekazy z epoki wskazują, że najczęstsza praktyką było podanie skazańcowi cykuty, którym to mianem można było określić i sam napój, jak i roślinę użytą do jego przyrządzenia. Niemniej pozostaje nadal pytanie do jakiej rośliny się to określenie odnosiło w starożytności.
Pretendentki są dwie: Cicuta virosa, czyli po polsku cykuta jadowita (inaczej szalej jadowity) oraz szczwół plamisty tj. Conium maculatum. Obie rośliny są podobne do siebie, ponieważ są to niskie byliny pochodzące z tej samej rodziny selerowatych, a teren naturalnego występowania obejmuje te same tereny w pasie od Chin po basen Morza Śródziemnego, jakkolwiek są spotykane także na terenie Polski. Trujące właściwości tych roślin były znane naszym przodkom, o czym świadczy między innymi powiedzenie, że „ktoś się szaleju najadł” mając na myśli fakt, że mówi od rzeczy lub składa szalone propozycje.
W obu roślinach toksyczne działanie wykazują alkaloidy. W szaleju dominuje cykutotoksyna, o działaniu drgawkowym i jednocześnie pobudzającym, a później prowadząc do śmierci w wyniku uduszenia (ponieważ poraża ośrodek oddechowy w pniu mózgu). Z kolei w szczwole znajdziemy koniinę, która poraża ośrodki ruchowe rdzenia kręgowego. I ona prowadzi do uduszenia, z tym że poprzez porażenie mięśni oddechowych płuc. Opisane różnice w działaniu są wskazówką sugerującą, że podaną Sokratesowi trucizną był napar ze szczwołu, albowiem Platon w swej relacji wyraźnie wskazuje, że śmierć filozofa poprzedzał postępujący paraliż kończyn.
Historia Sokratesa to nie jedyny znany przypadek otrucia cykutą. W analogiczny sposób wykonano wyrok na innych znanych starożytnych Ateńczykach – filozofie Polemarchu, politykach Teramenesie i Focjonie. Z kolei miłośnicy kryminałów Agaty Christie wiedzą, że cykutą (a dokładnie koniiną) otruto bohatera Pięciu małych świnek.
Dla nas istotne jest, aby zapamiętać, że do zatruć i szalejem i szczwołem dochodzi także współcześnie choć zdecydowanie przypadkowo. Są to rośliny podobne do dzikiej marchwi i selera i mogą być mylone z nimi przez niedoświadczonych zielarzy. Ponadto zatrucie może być spowodowane kontaktem z sokiem tych roślin, np. podczas prac ogrodniczych w sąsiedztwie oczek wodnych. Obie niebezpieczne roślinni preferują bowiem tereny podmokłe i często spontanicznie wyrastają w sąsiedztwie zbiorników wodnych. A więc miejmy to na uwadze, by otrucia cykutą pozostały tylko historią…
Wojciech Smułek
26.01.2024